Czy na samą myśl o imiesłowach ciarki chodzą Ci po plecach? A imiesłowowy równoważnik zdania wpędza Cię w czarną rozpacz? Czy wiesz, kiedy i gdzie należy postawić przecinek w zdaniu z imiesłowem, a w jakich przypadkach trzeba go pominąć? Jeśli łakniesz wiedzy o interpunkcji jak kania dżdżu, a imiesłowy spędzają Ci sen z powiek, to trafiłeś w dobre miejsce.
Ach, ten imiesłowowy równoważnik zdania…
Usiądź wygodnie, posłuchaj piosenki „Ciągle pada” zespołu Czerwone Gitary, a następnie przeczytaj artykuł. Za chwilę Ty również, jak podmiot liryczny tego utworu, będziesz mógł chodzić z czołem podniesionym i niestraszne Ci będą imiesłowowe równoważniki zdań. Ale żeby je zrozumieć, trzeba wiedzieć co nieco o równoważniku zdania i imiesłowach, dlatego na początek przypomnę Ci dwa pojęcia z gramatyki.
Równoważnik zdania
Jeżeli czytałeś mój wpis o rodzajach zdań, już wiesz, że równoważnik zdania to wypowiedzenie bez orzeczenia, czyli czasownika w formie osobowej. Mówiąc metaforycznie, to krzak, czyli niewyrośnięte drzewo (zdanie), ponieważ nie ma pnia (orzeczenia). Spójrz na przykłady równoważników zdań:
- Kto to?
- Nareszcie zima!
- Słychać śpiew.
Gdy równoważnik zdania uzupełnimy orzeczeniem w formie osobowej, staje się zdaniem.
- Kto to jest?
- Nareszcie zaczęła się zima.
- Słyszę śpiew.
Imiesłów – cóż to za twór?
Imiesłowy tworzone są od czasowników. Zalicza się je do nieosobowych form czasownika. Bardzo łatwo je rozpoznać w zdaniu, ponieważ mają charakterystyczne zakończenia. Dzielą się na:
- imiesłowy przymiotnikowe:
- czynne – zakończone na –ący, –ąca, –ące: mówiący, pisząca, biegnące;
- bierne – zakończone na -ny, -ty: zrobiony, umyty;
- imiesłowy przysłówkowe:
- współczesne – zakończone na –ąc: kupując, leżąc;
- uprzednie – zakończone na –łszy, –wszy: zrobiwszy, napisawszy.
Imiesłowowy równoważnik zdania
Imiesłów przysłówkowy, czyli ten zakończony na –ąc, –łszy lub –wszy, występuje w części podrzędnej zdania złożonego. Samodzielnie lub wraz z wyrazami zależnymi od niego tworzy wtedy imiesłowowy równoważnik zdania. Na wykresie zdania złożonego zaznaczamy go linią falistą.
Przykłady zdań złożonych z imiesłowowymi równoważnikami zdań znajdziesz w piosence „Ciągle pada” zespołu Czerwone Gitary.
[Ludzie] Stoją w bramie, ledwie się w tej bramie mieszcząc.
Jakaś para się okryła peleryną,
przyglądając się jak mokną bzy w ogrodzie.
A ja chodzę, nie przejmując się ulewą ani spiesząc,
Czując jak mi krople deszczu usta pieszczą.
Zwróć uwagę, że w powyższych zdaniach również możemy zamienić nieosobową formę czasownika, czyli imiesłów, na osobową i otrzymamy wówczas zdanie.
[Ludzie] Stoją w bramie tak, że ledwie się w tej bramie mieszczą.
Imiesłowowy równoważnik zdania okolicznikowego sposobu został przekształcony na zdanie podrzędne okolicznikowe sposobu z orzeczeniem czasownikowym mieszczą.
Imiesłowowe równoważniki zdań a interpunkcja
Tak naprawdę to interpunkcja wypowiedzeń, których część podrzędną stanowi imiesłowowy równoważnik zdania, jest dość prosta. Kluczem do jej opanowania jest wyodrębnienie części podrzędnej w zdaniu złożonym, a także właściwe namierzenie imiesłowu przysłówkowego.
Interpunkcja zdań złożonych podrzędnie
Jedna z zasad interpunkcyjnych mówi, że oddziela się przecinkiem zdanie podrzędne od zdania nadrzędnego (bądź wydziela się je z obu stron przecinkami, gdy znajduje się w środku).
Identycznie postępujemy, gdy w części podrzędnej występuje imiesłowowy równoważnik zdania. Nie ma znaczenia, czy jest on rozbudowany, czy stanowi tylko imiesłów przysłówkowy – oddzielamy go przecinkiem od części nadrzędnej zdania złożonego:
Biegła, nucąc wesołą piosenkę.
Biegła, nucąc.
Wskaźnik zespolenia przed imiesłowem
Jeżeli imiesłowowy równoważnik zdania występuje bezpośrednio po wskaźniku zespolenia, spójniku bądź zaimku (np. < em>że, iż, który, bo), to między nimi nie stawia się przecinka, ale oddziela się przecinkiem część podrzędną z imiesłowowym równoważnikiem zdania (do której należy też wskaźnik zespolenia) od części nadrzędnej.
Myślał, że obdarowując ją prezentami, zyska jej miłość.
I ogłosiwszy radosną nowinę, szybko wyszedł z pokoju.
Jeśli mówiący lub piszący chce wyraźnie zaakcentować, że wypowiedź wyrażona imiesłowowym równoważnikiem zdania ma charakter wtrącenia, może wyodrębnić ją w zdaniu dwoma myślnikami, aby nie powielać przecinków:
Myślał, że – obdarowując ją prezentami – zyska jej miłość.
Zamiast:
Myślał, że, obdarowując ją prezentami, zyska jej miłość.
Zleksykalizowane imiesłowy przysłówkowe
Oddzielamy przecinkiem (bądź wydzielamy przecinkami z obu stron) również frazeologizmy, takie jak: szczerze mówiąc, krótko mówiąc, prawdę powiedziawszy.
Szczerze mówiąc, nie widziałem jej dzisiaj w pracy.
Jednak niektóre imiesłowy przysłówkowe zleksykalizowały się współcześnie (mają inne znaczenie niż można by wnioskować z ich budowy słowotwórczej bądź etymologii) i dlatego obowiązuje przy nich inna zasada interpunkcyjna. Nie oddziela się ich przecinkiem (bądź przecinkami) od reszty zdania:
- wyjąwszy kogoś, coś (‘oprócz kogoś, czegoś’): Przyszli wszyscy wyjąwszy Adama.
- począwszy: Począwszy od jutra ćwiczymy.
Kilka imiesłowów w zdaniu
Imiesłowowy równoważnik zdania stanowi odrębne wypowiedzenie składowe w zdaniu złożonym. Jeśli w części podrzędnej zdania znajduje się kilka imiesłowowych równoważników zdań i nie są one połączone spójnikami, to trzeba między nimi postawić przecinki. Spójrz na poniższe zdanie z piosenki „Ciągle pada”:
A ja chodzę, nie przejmując się ulewą ani spiesząc,
Czując jak mi krople deszczu usta pieszczą.
Mamy tutaj aż trzy imiesłowowe równoważniki zdań, które zostały połączone spójnikowo i bezspójnikowo, czyli za pomocą przecinka.
Pierwszy przecinek oddziela część podrzędną z imiesłowowymi równoważnikami zdań od części nadrzędnej.
Drugi przecinek służy do oddzielenia drugiego (spiesząc) i trzeciego (Czując jak mi krople deszczu usta pieszczą) imiesłowowego równoważnika zdań.
Natomiast pierwszy (nie przejmując się ulewą) i drugi (Czując jak mi krople deszczu usta pieszczą) imiesłowowy równoważnik zdania łączy spójnik ani, przed którym nie stawia się przecinka, gdy występuje między dwoma wypowiedzeniami przeczącymi współrzędnymi.
Jeśli spójnik ani byłby powtórzony w zdaniu, to przed drugim i każdym kolejnym trzeba już postawić przecinek. Przykład takiego użycia mamy w innym fragmencie wspomnianej wyżej piosenki Czerwonych Gitar:
A ja chodzę i niestraszna mi wichura ani ulewa,
Ani piorun, który trafił obok drzewa.
Głowa do góry – imiesłowy można zrozumieć
Wystarczy zapamiętać kilka zasad i od razu interpunkcja w wypowiedzeniach zawierających imiesłowy przestaje być zmorą. Imiesłowowe równoważniki zdań wzbogacają tekst. Dzięki nim nie jest on tak monotonny pod względem budowy zdań i można uniknąć wielu powtórzeń składniowych.
Imiesłowy przysłówkowe uprzednie prawie zanikają dziś w języku polskim – formy zrobiwszy, poszedłszy brzmią dziś nieco archaicznie. Natomiast imiesłowy przysłówkowe współczesne bywają używane niepoprawnie w zdaniu.
Szanuj imiesłowy, bo dzięki nim tekst brzmi po prostu lepiej. Nie wierzysz? Posłuchaj jeszcze raz piosenki „Ciągle pada” zespołu Czerwone Gitary.
