Dobry ogrodnik wie, że nie powinno się łączyć na sprzedaż różnych gatunków jabłek oraz mieszać owoców zerwanych z drzewa ze spadami. Tę zasadę można wykorzystać też podczas wykonywania rozbioru logicznego zdania. Wiesz, czym są „spady” w wypowiedzeniu? To wyrazy poza związkami w zdaniu. I o nich Ci opowiem w tym artykule.
Rozbiór logiczny zdania
Wyobraź sobie, że stoisz w sadzie, w którym rosną dwa różne gatunki jabłoni. Jeden daje owoce w kolorze zielonym, a drugi – ciemnoczerwonym. Gałęzie wprost się uginają od dojrzałych owoców. Zrywasz je i od razu segregujesz na dwie grupy. Do trzeciego koszyka zbierasz spady, czyli jabłka spadłe z drzew, bo wiesz, że można z nich zrobić pyszną szarlotkę lub marmoladę.
Gdy dokonujemy rozbioru logicznego zdania pojedynczego, postępujemy podobnie jak przy zbiorze jabłek. Dzielimy wyrazy w zdaniu na dwie grupy. Pierwszą stanowią podmiot i wszystkie jego określenia, a drugą – orzeczenie wraz ze swoimi określeniami (bezpośrednimi i pośrednimi).
Jednak czasem w wypowiedzeniu występują też takie wyrazy, których nie możemy „wrzucić” ani do koszyka z napisem „grupa podmiotu”, ani do koszyka z etykietką „grupa orzeczenia”. Nazywamy je wyrazami poza związkami w zdaniu i, podobnie jak spady podczas zbioru owoców, tworzą odrębną grupę.
Wyrazy poza związkami w zdaniu
Jak rozpoznać „spady” w wypowiedzeniu? Wyrazy i wyrażenia poza zdaniem nie pełnią wobec żadnego wyrazu funkcji określenia ani też członu określanego, ponieważ łączą się z całym zdaniem. Dlatego też nie umieszczamy ich na wykresie przedstawiającym rozbiór logiczny zdania.
Można je podzielić na kilka większych grup, dzięki czemu łatwiej zapamiętać, jakie wyrazy i wyrażenia trzeba odrzucić przy dzieleniu składników zdania na grupę podmiotu i grupę orzeczenia. Pokażę Ci je na cytatach z utworu Upiór w operze – jego polskiej wersji możesz posłuchać w wykonaniu Studia Accantus.
Wyrazy w wołaczu
Jedna z zasad interpunkcyjnych mówi, że trzeba oddzielić przecinkiem od reszty zdania wyrazy w wołaczu (bądź przecinkami, jeśli znajdują się one w środku wypowiedzenia). Właśnie dlatego, że stoją one poza związkami w zdaniu. Ich funkcja polega na kierowaniu treści wypowiedzi do odbiorcy.
Śpiewaj, Aniele Muzyki!
Śpiewaj, mój Aniele Muzyki!
Upiór zwraca się do Christine, nazywając ją „Aniołem Muzyki” i prosząc ją (a może rozkazując jej…), aby śpiewała.
Wyrazy w mianowniku w funkcji wołacza
Na szczególną uwagę zasługują wyrazy, które występują w mianowniku, ale w funkcji wołacza. Przykład takiego zwrotu pojawia się w piosence zespołu Lady Pank – Nie płacz, Ewka.
Nie płacz, Ewka, bo tu miejsca brak na twe babskie łzy.
Wołacz od imienia „Ewka” ma postać „Ewko”, ale autor tekstu wybrał właśnie formę mianownika, a nie wołacza. Dlaczego? Bo w języku mówionym częściej zwracamy się do innych, używając właśnie mianownika w funkcji wołacza.
Wyobraź sobie rozmowę dwóch chłopców w wieku szkolnym, podczas której jeden z nich mówi: „Idziesz, Tomku, pograć w piłkę?”. Zdecydowanie brzmi to mało naturalnie. Częściej wołacza użyje dorosły, zwracając się do kogoś, niż dziecko. Forma imienia w wołaczu jest nieco bardziej oficjalna i trochę sztuczna.
Wyrazy w mianowniku, ale w funkcji wołacza, również nie tworzą związków wyrazowych w zdaniu i oddzielamy je przecinkiem, bądź wydzielamy z obu stron przecinkami, od reszty zdania.
Partykuły
Partykuła spełnia w zdaniu rolę pomocniczą. Modyfikuje sens wyrazu bądź całego wypowiedzenia. Przykładami partykuł są takie wyrazy, jak: prawdopodobnie, może, wcale, właśnie, już, niestety. W tekście utworu z musicalu „Upiór w operze” również pojawia się zdanie ze „spadem” w postaci partykuły chyba – wyraża ona powątpiewanie, brak pewności, przypuszczenie podmiotu mówiącego.
I chyba dalej śnię.
Jeśli partykuła nie ma charakteru wtrącenia ani dopowiedzenia, to nie oddzielamy jej przecinkiem/przecinkami od reszty zdania.
Wykrzykniki
Jaką funkcję pełnią wykrzykniki w zdaniu? Charakteryzują postawę uczuciową mówiącego i służą wyrażaniu emocji. Mogą stanowić samodzielną wypowiedź. Natomiast jeśli są użyte w zdaniu, to nie wchodzą w związki syntaktyczne z innymi wyrazami.
O tak,
to upiór tej opery ma
we władzy sny.
Wykrzyknik O został w nim wzmocniony partykułą tak. Całe wyrażenie O tak może być oddzielone przecinkiem bądź wykrzyknikiem od reszty zdania:
O tak!
to upiór tej opery ma
we władzy sny.
Zgodnie z zasadami interpunkcyjnymi po słowach wyrażających okrzyk stawiamy przecinek bądź znak wykrzyknienia.
Nieco więcej problemów sprawia interpunkcja między wykrzyknikiem O a partykułą tak. Znalazłam dwie różne propozycje zapisu tego połączenia.
Według doktora Adama Wolańskiego:
możemy nie stawiać żadnego znaku po o, gdy wyraz ten stanowi z następującym po nim fragmentem całość oddechową i akcentową.
Z kolei profesor Ewa Kołodziejek proponuje zapis z przecinkiem:
moim zdaniem w przykładach (…) O, tak. O, tak! O, nie. O, nie! wykrzyknik „o” wymaga oddzielenia przecinkiem, zwłaszcza że mówiąc, zawieszamy nieco głos.
Połączenie O tak! jest przykładem tej upiornej strony interpunkcji, kiedy nie można jednoznacznie wskazać jednego, słusznego zapisu, a wybór interpunkcji zależy od interpretacji.
Wyrażenia
Poza związkami w zdaniu mogą stać nie tylko wyrazy, ale i składające się z dwóch lub trzech słów wyrażenia. Podzieliłam je na cztery podgrupy. Pokażę Ci je na własnych przykładach zdań.
Wyrażenia będące nawiązaniem do poprzednich zdań
Są to miedzy innymi takie wyrażenia, jak: natomiast, pomimo to, mimo to, poza tym, zgodnie z tym, zatem, a zatem, przede wszystkim, jednak, jednakże, ponadto¸ w dodatku, po pierwsze, po drugie.
Wskazują one, że zdanie, w którym zostały użyte, ma związek z poprzedzającym je wypowiedzeniem. Wiele z nich to tzw. wyrażenia inicjalne. Pełnią one w zdaniu funkcję metatekstową, czyli odnoszą się do innego fragmentu tekstu.
Spacer na pewno poprawi nam humor. Poza tym dzień jest wyjątkowo piękny.
Takie wyrażenia również pomijamy przy rozbiorze logicznym zdania, ponieważ nie wchodzą one w relacje z innymi składnikami.
Wyrażenia wskazujące na stosunek mówiącego do treści zdania
Kolejną grupę „spadów” stanowią wyrażenia, do których można zaliczyć: według mnie, bez wątpienia, moim zdaniem, na pewno. Tego rodzaju konstrukcje pokazują subiektywny stosunek mówiącego do przekazywanych treści.
Według mnie ten droższy samochód pojeździ dłużej.
Wyrażenia te odnoszą się do całego zdania, a nie wyłącznie do któregoś ze składników.
Krótkie wyrażenia mające formę zdań głównych
Zasady pisowni Słownika języka polskiego PWN uwzględniają jeszcze inną grupę wyrażeń pozazdaniowych. Są to krótkie wyrażenia mające charakter zdań głównych, na przykład: być może, jak widać, niestety, przypuszczam, rzekłbyś, sądzę, wiadomo, zdaje się, rzecz jasna.
One również nie wchodzą w związki wyrazowe z innymi składnikami. Jeśli mają charakter wtrącenia, powinny być z obu stron wydzielone przecinkami:
Będę musiał, niestety, jeszcze raz złożyć dokumenty do banku.
Wyrażenia zapowiadające powtórzenie tej samej treści
Ostatnią grupę wyrazów i wyrażeń poza zdaniem stanowią takie konstrukcje, jak: innymi słowy, inaczej, inaczej mówiąc, krótko, ściśle, ściśle mówiąc, ściśle biorąc, ściśle powiedziawszy, słowem.
Zapowiadają one powtórzenie w zdaniu tego samego, co zostało już wcześniej powiedziane lub napisane, ale innymi słowami – zwykle krócej i ogólniej. Wydzielamy je z obu stron przecinkami albo przecinkiem i dwukropkiem.
W poniedziałki, wtorki, środy i czwartki, słowem: przez większą cześć tygodnia chodzę na siłownię.
Wyrazy poza zdaniem a interpunkcja
Wyrazy i wyrażenia niebędące częściami zdania również są potrzebne w wypowiedzeniach. Bez nich miałyby one zupełnie inny sens. Jednak trzeba pamiętać, że nie wchodzą one w związki ze składnikami zdania, czyli podmiotem, orzeczeniem, przydawkami, dopełnieniami i okolicznikami.
Niestety nie ma jednej, uniwersalnej zasady interpunkcyjnej mówiącej, jak (i czy w ogóle) oddzielać je od reszty zdania. Wynika to z ich charakteru. Innymi regułami przestankowania będziemy się kierować przy zapisie wykrzykników czy wyrazów w wołaczu, a jeszcze innymi przy zapisie partykuł i różnych wyrażeń pozazdaniowych.
