Przyglądasz się czasem pniom drzew? Różnią się m.in. rodzajem, kształtem i wielkością. Chyba na całej kuli ziemskiej nie ma dwóch takich samych pni. Na każdym wyrasta inne drzewo. Przed Tobą kolejna wspinaczka. Tym razem powędrujemy po bardziej nietypowych pniach. Pokażę Ci różne ciekawe metamorfozy orzeczenia.
Orzeczenie – można się w nim pogubić
Bo orzeczenie czasownikowe i orzeczenie imienne większość kojarzy z edukacji szkolnej, ale w tekstach występują także inne jego rodzaje. Znacznie trudniej je rozpoznać, ponieważ albo są zbudowane z czasowników, o których mało się mówi w szkole, albo ukrywają się pod środkami stylistycznymi lub frazeologizmami.
Tym razem zabieram Cię na spacer po bardzo nietypowych pniach. Jeśli czytałeś mój poprzedni wpis o rodzajach orzeczeń, to już wiesz, że orzeczenie to pień, na którym wyrasta drzewo, czyli zdanie. Jeśli w jakimś wypowiedzeniu nie ma orzeczenia, ale można je tam wstawić, to jest to równoważnik zdania. Mówiąc przenośnie: krzak, bo nie ma w nim pnia. Zahaczymy też o środki stylistyczne, ponieważ…
…gdy do gramatyki wkracza odrobina poezji…
…robi się naprawdę ciekawie. Powstają konstrukcje, które na pierwszy rzut oka mają niewiele wspólnego z orzeczeniem albo których w ogóle nie widać, ale to jednak na nich opiera się całe zdanie. Przykłady takich konstrukcji zaczerpnęłam z tekstów piosenek.
Potrafisz rozpoznać w tekście elipsę, peryfrazę lub wykrzyknienie? Czy wiesz, jak wyglądają czasowniki fazowe albo czasowniki modalne? Jeśli nie, to zaraz się tego dowiesz. W tym artykule uchylam rąbka tajemnicy na temat pięciu nietypowych orzeczeń, żebyś do woli mógł skakać w tekście po różnych drzewach. I nie mylił ich z krzakami.
Orzeczenie eliptyczne
Elipsa (inaczej: wyrzutnia) polega na opuszczeniu w zdaniu wyrazu lub grupy wyrazów. Z kontekstu można się domyślić, jaki wyraz bądź fragment został pominięty. Elipsa pojawia się w piosence Agnieszki Chylińskiej „Królowa łez”:
Przywieram do obcych ust, myślę: „Szkoda nas”.
Mamy tutaj dwa orzeczenia wyrażone osobową formą czasownika (przywieram, myślę) oraz jedno orzeczenie eliptyczne: szkoda (jest).
Wyrazy takie, jak: szkoda, można, trzeba, potrzeba, dobrze, warto, żal to czasowniki niewłaściwe. Mogą one występować w funkcji orzecznika, a więc współtworzą wtedy orzeczenie imienne. Jednak w czasie teraźniejszym łącznik jest opuszczany. Widać go dopiero, gdy przekształcimy zdanie na czas przyszły lub przeszły.
Szkoda (jest) nas.
Szkoda było nas.
Szkoda będzie nas.
Orzeczenie modalne
Składa się z czasownika modalnego i bezokolicznika.
Czasownik modalny wyraża subiektywny stosunek mówiącego do tego, o czym mówi. W tej funkcji możesz spotkać:
- czasowniki typu: umieć, potrafić, mieć, powinien, chcieć, pragnąć, musieć, woleć, móc, raczyć, zamierzać;
- czasowniki nieosobowe, które mają tylko 3. osobę liczby pojedynczej czasu teraźniejszego i przeszłego: godzi się, należy, wypada;
- czasowniki niefleksyjne, np.: można, trzeba, niepodobna, nie sposób, warto.
W piosence „Królowa łez” występują trzy orzeczenia modalne:
Chciałam pokochać Cię, ale nie wiem jak.
Jak mam otworzyć się na ten ból i strach.
Już wolę nie czuć nic.
Orzeczenie z czasownikiem fazowym
Orzeczenie fazowe jest zbudowane podobnie jak orzeczenie modalne, ale składa się z czasownika fazowego oraz bezokolicznika.
Czasowniki fazowe to takie czasowniki, które orzekają o fazie zdarzenia wyrażanego innym czasownikiem danej czynności (początku, trwaniu, końcu).
Przykładami czasowników fazowych są: zaczynać (się), kontynuować, kończyć (się), rozpoczynać, zakończyć, skończyć.
Spójrz ponownie na cytat z utworu „Królowa łez”:
Umiera się ten pierwszy raz,
By zacząć liczyć lepszy czas.
W powyższym przykładzie orzeczenie fazowe tworzą dwa bezokoliczniki, z czego pierwszy jest czasownikiem fazowym (zacząć).
Orzeczenie zacząć liczyć to też przykład orzeczenia wyrażonego bezokolicznikiem, które występuje w zdaniach podrzędnie złożonych okolicznikowych celu. Takie właśnie zdanie wprowadza tutaj spójnik by.
Orzeczenie peryfrastyczne
Peryfraza to inaczej omówienie. Ta figura stylistyczna polega na zastąpieniu nazwy przedmiotu, czynności bądź cechy charakterystyką, metaforą lub omówieniem.
Orzeczenie peryfrastyczne, jak sama jego nazwa wskazuje, stanowi dłuższą frazę, składającą się z kilku słów omawiających jakąś czynność.
Czasownik wchodzący w skład orzeczenia peryfrastycznego ma znaczenie przenośne. Często pojawiają się tutaj związki frazeologiczne.
Przykładem takiego orzeczenia jest frazeologizm rusz głową, który znajdziesz np. w piosence Edyty Bartosiewicz „Małgosia i Pogromcy Mitów”:
Rusz, Małgosiu, rusz głową!
Orzeczenie peryfrastyczne rusz głową znaczy tutaj ‘pomyśl nad czymś, zastanów się’. Nie możemy brać pod uwagę znaczenia dosłownego czasownika ruszyć, gdyż tworzy on całość znaczeniową z rzeczownikiem głowa.
Orzeczenie wykrzyknikowe
Chyba najbardziej nietypowe i najmniej powiązane z czasownikiem. Na orzeczenie wykrzyknikowe składa się wykrzyknienie bądź wyraz dźwiękonaśladowczy.
Przykład takiego orzeczenia znajdziesz w piosence Budki Suflera „Cisza jak ta”:
Sza, cicho sza, czas na ciszę.
Jest nim właśnie wykrzyknik sza!, którym mówiący chce uciszyć odbiorców, bo nadszedł „czas na ciszę”.
Znasz już różne rodzaje orzeczeń, a więc w drogę!
Możesz śmiało wyruszyć na poszukiwanie drzew w tekstach. Na pewno jeszcze nieraz Cię one zaskoczą wyglądem pnia, ale po lekturze obu wpisów na temat orzeczenia już wiesz, czego się spodziewać.
Praktyka czyni mistrza, dlatego ćwicz jak najczęściej. Przyglądaj się różnym drzewom, badaj je i odkrywaj, z jakich części się składają. Dzięki temu szybciej też opanujesz sztukę stawiania przecinków i walka z byczkami interpunkcyjnymi przestanie Cię przerażać.
A kto wie?! Może masz zadatki na dendrologa i zostaniesz specjalistą od drzew w tekstach? Powodzenia! Trzymam za Ciebie kciuki, bo każdy tekst to niezwykły ogród. Można w nim przeżyć niejedną przygodę i odkryć zawsze odkryć coś ciekawego.
Artykuł opracowany na podstawie:
Orzeczenie, w: Nowy słownik poprawnej polszczyzny, pod red. A. Markowskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 1713–1715.
Orzeczenie, w: Z. Klemensiewicz, Zarys składni polskiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1957, s. 33–36.
Orzeczenie, w: A. i J. Częścikowie, Gramatyka, co z głowy nie umyka, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2016, s. 119–121.
Orzeczenie, w: Język polski. Kompendium, Świat Książki, Warszawa 2005, 447–449.
