Zabieram Cię na spacer po drzewach, ale takich, których pień rozpada się na dwie równe części. Z daleka wydają się identyczne. Dopiero gdy podejdziesz bliżej lub wejdziesz na nie, zauważysz, że minimalnie się między sobą różnią. Będzie to spacer między słowami, bo pisząc o drzewach, mam na myśli zdania złożone współrzędnie. Poznasz rodzaje zdań współrzędnych i dowiesz się, jak narysować ich wykresy.
Rodzaje i wykresy zdań złożonych współrzędnie
Między zdaniami złożonymi współrzędnie nie można postawić pytania. Od zdań złożonych podrzędnie różnią się one tym, że nie da się w nich wskazać części podrzędnej ani części nadrzędnej. Każde ze zdań współrzędnych mogłoby istnieć samodzielnie, czyli tworzyć odrębne zdanie, ponieważ nie jest zależne od innego.
Żeby nauczyć się rozróżniać zdania złożone współrzędnie, trzeba wiedzieć, jakie spójniki występują w poszczególnych zdaniach współrzędnych i które z nich łączą się bezspójnikowo. Konieczne jest też określenie relacji znaczeniowych między zdaniami składowymi. Mogą one mieć charakter alternatywny, przeciwstawny, wynikowy bądź synonimiczny; nawzajem się łączyć albo wykluczać. Te zależności widać również na wykresach.
Zdania złożone współrzędnie łączne
Treści obu zdań łączą się ze sobą (w czasie bądź przestrzeni). Opisane w nich czynności występują równocześnie albo jedna po drugiej.
Mogą być połączone spójnikowo lub bezspójnikowo.
Zdania współrzędne łączne bezspójnikowe
Stawiamy między nimi przecinek. W tekście piosenki Wszystko, czego pragnę, to Ty (możesz jej posłuchać w wykonaniu Studia Accantus) większość zdań współrzędnych to właśnie zdania łączne bezspójnikowe.
Już nie mogę się doczekać, czekam na to cały rok.
Nie chcę wcale aż tak wiele, łatwo uszczęśliwić mnie.
Zrezygnuję z reniferów, niepotrzebny będzie śnieg.
Nie chcę żadnych niespodzianek, listu nie napiszę też.
Ale pokażę Ci w tym utworze też inne zdania współrzędnie złożone.
Zdania współrzędne łączne spójnikowe
Występują w nich spójniki łączne: i, oraz, a (w znaczeniu: i), również, jak również; zarówno…, jak i…; zarówno…, jak też…; nie tylko…, ale także…; tudzież.
Nikt tej nocy nie śpi i nikt dziś nie jest sam.
Zwróć uwagę na spójnik a – może on pełnić w zdaniu funkcję spójnika łącznego albo przeciwstawnego (zależnie od znaczenia).
Spójrz, jak wokół jasno, a w każdym domu gwar.
Mamy tutaj wypowiedzenie wielokrotnie złożone, ale w jego części podrzędnej (jak wokół jasno, a w każdym domu gwar) są dwa zdania (z dwoma orzeczeniami eliptycznymi jest) współrzędnie złożone łączne. Spójnik a ma znaczenie i: jak wokół (jest) jasno i w każdym domu (jest) gwar.
Wykres zdań współrzędnych łącznych
Zdania złożone współrzędnie rozłączne (alternatywne)
W zdaniach współrzędnych rozłącznych treści obu zdań wzajemnie się wykluczają – mówiąc inaczej, dojdzie do skutku tylko to lub tamto.
Mogą być połączone spójnikowo lub bezspójnikowo.
Zdania współrzędne rozłączne spójnikowe
Znajdziesz w nich spójniki rozłączne: albo, lub, bądź, czy.
Pójdę do kina lub wybiorę się na spacer.
Zdania współrzędne rozłączne bezspójnikowe
Jeśli zdania współrzędne rozłączne są połączone bezspójnikowo, to należy je rozdzielić przecinkiem.
Sprzedałeś samochód, nie sprzedałeś?
Wykres zdań współrzędnych rozłącznych
Zdania złożone współrzędnie wyłączające
Treści zdań współrzędnych wyłączających wzajemnie się wykluczają.
Na wykresie zaznaczamy to, dopisując znak minus przed numerami poszczególnych zdań o charakterze wyłączającym, ponieważ żadna z opisanych przez nie treści nie dojdzie do skutku (ani to, ani tamto).
Zdania tego typu mogą być połączone tylko spójnikowo. Zapamiętaj spójniki wyłączające: ani, ni. Występują one przy zaprzeczonych formach czasowników.
Nie poszedł do szkoły ani nie nauczył się na sprawdzian.
W niektórych gramatykach możesz się spotkać z klasyfikacją tego typu zdań jako wypowiedzenia łączne. Wówczas wykres takich zdań będzie wyglądał identycznie jak wykres zdań współrzędnych łącznych.
Wykres zdań współrzędnych wyłączających
Zdania złożone współrzędnie przeciwstawne
Ze zdaniami współrzędnie przeciwstawnymi mamy do czynienia, gdy treść drugiego zdania jest przeciwstawiona treści pierwszego zdania.
Mogą być połączone spójnikowo lub bezspójnikowo.
Zdania współrzędne przeciwstawne spójnikowe
Występują w nich spójniki przeciwstawne: ale, lecz, a (w znaczeniu: ale, lecz), zaś, jednak, jednakże, jedynie, wszakże, tylko, przeciwnie, tymczasem, natomiast, a przecież, za to, tyle że, tylko że.
Dziś wszyscy są szczęśliwi, a ja się niecierpliwię.
Tutaj spójnik a ma charakter przeciwstawny (wszyscy są szczęśliwi, ale ja się niecierpliwię).
Zdania współrzędne przeciwstawne bezspójnikowe
Jeżeli zdania współrzędne przeciwstawne są połączone bezspójnikowo, to należy postawić między nimi przecinek.
My zaczekaliśmy na kolejny autobus, oni poszli na pieszo.
Wykres zdań współrzędnych przeciwstawnych
Zdania złożone współrzędnie wynikowe
W zdaniach współrzędnych wynikowych treść zdania drugiego wynika z treści pierwszego. Istnieje między nimi związek przyczynowo-skutkowy.
Mogą być połączone spójnikowo lub bezspójnikowo.
Zdania współrzędne wynikowe spójnikowe
Połączone są za pomocą spójników wynikowych: więc, a więc, zatem, a zatem, dlatego, dlatego też, toteż, tedy, przeto, wobec tego, to.
Zgubiłem kluczyki do samochodu, dlatego wróciłem autobusem.
Zdania współrzędne wynikowe bezspójnikowe
Rozdzielamy je przecinkiem, a ich charakter wynikowy możemy odczytać z treści całego wypowiedzenia.
Nic się nie nauczyłem, na pewno nie zdam egzaminu.
Wykres zdań współrzędnych wynikowych
Zdania złożone współrzędnie synonimiczne (włączne)
W tego typu wypowiedzeniach drugie zdanie wyraża tę samą treść co zdanie pierwsze, ale jest ona inaczej ujęta.
Na wykresie synonimiczność zaznacza się znakiem równości (=) umieszczonym między zdaniami o charakterze włącznym.
Mogą być połączone spójnikowo lub bezspójnikowo.
Zdania współrzędne synonimiczne spójnikowe
Wyrazy i wyrażenia o charakterze synonimicznym to: czyli, mianowicie, a mianowicie, to jest, to znaczy, inaczej, innymi słowy, słowem.
W końcu spełnił swoje największe marzenie, czyli pojechał na Antarktydę.
Zdania współrzędne synonimiczne bezspójnikowe
Rozdziela się je dwukropkiem. Spójrz na przykład takiego wypowiedzenia w utworze Wszystko, czego pragnę, to Ty:
Ja o jednym tylko marzę: żebyś mnie w ramiona wziął!
Wyraz żeby występuje tutaj w funkcji partykuły i nadaje drugiemu wypowiedzeniu charakter życzenia.
Wykres zdań współrzędnych synonimicznych
Interpunkcja w zdaniach złożonych współrzędnie
Nie powinna Cię przerażać, ponieważ sprowadza się do opanowania kilku zasad.
Zawsze rozdzielamy przecinkiem wypowiedzenia (zdania bądź równoważniki zdania) współrzędne, jeśli nie ma między nimi spójnika lub innego wskaźnika zespolenia.
Nie stawiamy przecinka przed spójnikami łącznymi (wyjątkiem jest spójnik a, który poprzedzamy przecinkiem, gdy łączy zdania współrzędne), rozłącznymi oraz wyłączającymi; chyba że te spójniki się powtórzą – wówczas przed drugim i każdym kolejnym spójnikiem trzeba postawić przecinek.
Kupił kwiaty i zrobił zakupy.
I kupił kwiaty, i zrobił zakupy.
Nie odrobił lekcji ani nie przygotował się do sprawdzianu.
Ani nie odrobił lekcji, ani nie przygotował się do sprawdzianu.
Pójdę do biblioteki albo pożyczę książkę od kolegi.
Albo pójdę do biblioteki, albo pożyczę książkę od kolegi.
Przecinek pojawia się zawsze przed spójnikami i wskaźnikami zespolenia w zdaniach przeciwstawnych, wynikowych, synonimicznych.
Więcej o składni i interpunkcji zdań złożonych możesz poczytać w książkach:
Anna i Józef Częścikowie, Gramatyka, co z głowy nie umyka, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2016.
oraz
Anna i Józef Częścikowie, Interpunkcja, czyli przestankowanie, co w głowie zostanie, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2011.
